De Titanic en het Noordstation
Eerst hoopte ik nog dat ik Wim De Vilder verkeerd had verstaan in de berichtgeving rond de toestand aan het Brusselse Noordstation, waar minstens honderd mensen al enkele weken onder erbarmelijke omstandigheden hun dagen doorbrengen. ‘CD&V wil overleg met de Brusselse regering en wijst erop dat er ook vrouwen, kinderen en zieke migranten aan het Noordstation verblijven’, zei de nieuwslezer in Het journaal van vrijdag 4 mei.
Vrouwen, kinderen en zieke migranten? Nee, dat had ik vast verkeerd begrepen. Maar nadat ik het item nog eens had bekeken, moest ik vaststellen dat het er inderdaad op leek dat CD&V het oude adagium ‘vrouwen en kinderen eerst’ had opgepoetst om in een regering die het probleem aan het Noordstation ‘een hygiëneprobleem’ noemt, toch nog enige barmhartigheid te veinzen. ‘Ik heb begrepen dat het gaat over daklozen, zieke mensen en moeders met kinderen,’ vertelde Kris Peeters. ‘Dat is een wat andere groep dan alleen de transmigrant.’
Goed, dus er voltrekt zich een ramp en iemand begint te roepen: ‘Vrouwen en kinderen eerst!’ Waar kennen we dat van? O ja, uit verhalen over scheepsrampen. Titanic, Leonardo DiCaprio en Kate Winslet. Verhalen die veelal overgeromantiseerd zijn, een uitzondering zelfs als we de onderzoekers mogen geloven. ‘Vrouwen en kinderen eerst’ is geen maritieme wet en zeker geen praktijk. Zo zouden bij de meeste scheepsrampen vrouwen en kinderen juist minder vaak overleven en bij de rampen waarover wel de mare gaat dat vrouwen hun leven te danken hadden aan de hoffelijkheid van mannen, zoals bij de Titanic, bleken de mannen hun plaats pas af te staan als er gedreigd werd met geweld. Ook waren het vooral de witte vrouwen uit de hogere klassen die gered werden bij een schipbreuk, en als de nood echt hoog was, zoals toen de Titanic ernstig begon te hellen, lieten de mannen hun afgedwongen hoffelijkheid zonder pardon weer varen.
Kortom, het is een goed verhaal, die mythe van heldhaftige zeemannen die vrouwen en kinderen eerst redden, maar onrealistisch en schadelijk voor mannen én vrouwen. Want het impliceert dat mannen geen hulp nodig hebben en dat vrouwen het niet zonder mannen kunnen stellen, wat allebei zelden aan de hand is, maar wat vanzelf waar wordt als je het maar hard genoeg blijft benadrukken. Behandel mannen als vuurvaste alleskunners en ze zullen van zichzelf verwachten dat geen berg te hoog is, behandel vrouwen als weke wezentjes en ze denken dat ze nog geen koffer kunnen tillen. Een conditionering die averechts werkt, me dunkt.
Maar niet alleen de selffulfilling prophecy is een probleem, ook het misbruik dat machthebbers maken van hun zogenaamde hoffelijkheid is nefast. Zo kwam historica Lucy Delap in een studie naar de hoffelijkheid onder mannelijke schipbreukelingen tot de conclusie dat het succes van het motto ‘vrouwen en kinderen eerst’ door de Britse adellijke media werd verspreid om lastige feministen die begin vorige eeuw ijverden voor stemrecht, het gevoel te geven dat mannen het beste met ze voor hadden. Kijk maar naar de Titanic! Daar hadden mannen de belangen van vrouwen toch goed behartigd? Waar hadden ze dan nog stemrecht voor nodig? Nee, van die mannen kon je heus wel op aan.
De suffragettes, afgeleid van suffrage, dat stemrecht betekent, hadden in de gaten dat de berichtgeving in de edwardiaanse pers over de mannelijke hoffelijkheid op de Titanic vooral bedoeld was om vrouwen uit te sluiten van de macht, dus counterden ze het misbruik van de legende met de treffende slogan ‘Votes for women, boats for men’. Waarmee direct duidelijk was wat het stemrecht ze waard was.
Het is niet moeilijk om een parallel te trekken. Diversiteit klopt aan de deur – of dat nu vrouwen zijn, of migranten – en de machthebbers, dit keer bij monde van Kris Peeters, laten op edwardiaanse wijze weten dat ze heus wel oog hebben voor de zwakkeren. Waarmee niet alleen de vrouwen gedegradeerd worden tot hulpeloos materiaal, maar waardoor mannen reddeloos verloren achterblijven op het zinkende schip.
Er is nog een parallel tussen de mythische ramp van een eeuw geleden en de politieke dynamiek van nu. In de jaren na de ramp met de Titanic verplaatsten de media het zwaartepunt in hun beschouwingen van de opofferingsgezindheid van de mannelijke Titanic-passagiers naar de vermeende onhoffelijkheid van Zuid-Europese passagiers die de ‘vrouwen en kinderen eerst’-regel niet zouden hebben gehoorzaamd. Dat zogenaamd respect voor de vrouw tentoonstellen om vervolgens een heleboel mensen op basis van etnische kenmerken alsnog overboord te gooien, is een politieke boodschap die honderd jaar na dato nog nauwelijks aan populariteit heeft ingeboet.
Deze column verscheen op woensdag 9 mei 2018 in De Standaard.
